چاپ دستی و چاپ پارچه
چاپ دستی همانطور که از نامش پیداست ترکیب دو عنصر “چاپ” و “دست” می باشد.
چاپ دستی به مجموعه روش های ایجاد و تکثیر آثار هنری با استفاده از واسطه ی چاپ گفته می شود که در آن دخالت عامل انسانی بسیار زیاد است و بیش تر مراحل اجرایی آن مانند طراحی، آماده سازی واسطه ی چاپ، چاپ و هم چنین عملیات پس از آن، به وسیله ی دست انجام می شود چاپ دستی زبان بصری ویژه ای است که از طریق آن هنرمندان چاپگر، نقاشان و طراحان گرافیک به ایجاد و تکثیر آثار خود در تعداد محدود می پردازند.
روش های چاپ دستی نیز (همانند چاپ صنعتی)، بر اساس خصوصیات واسطه ی چاپی دسته بندی می شوند و شامل چهار روش می باشد. لوحه، کلیشه، شابلون، قالب، باسمه و … نام هایی برای واسطه ی چاپ در روش های مختلف چاپ دستی هستند.
از انواع چاپ دستی، هم چنین می توان به چاپ قلمکار و چاپ باتیک اشاره کرد. این دو روش (که از جمله هنرهای سنتی محسوب می شوند) بر روی پارچه به کار می روند و کابردهای مصرفی و گاهی نیز تزیینی دارند.
چاپ باتیک
از انواع چاپ پارچه متداول در ایران، چاپ باتیک یا چاپ کلاقه‌اى بوده است. باتیک هنرى است که نخست در چین ابداع شد و بعد به کشورهاى دیگر از جمله مصر، هند، روسیه، ایران و … راه یافت. این چاپ بیشتر روى پارچه‌هاى ابریشمى انجام مى‌شود. مراکز عمدهٔ این چاپ اسکووتبریز است.
روش کار در چاپ باتیک به این صورت است که ابتدا پارچه‌هاى ابریشمى را به وسیلهٔ ترکیبى از کربنات دو سود، صابون و جوش‌شیرین صمغ‌گیرى مى‌کنند و سپس با رتکیب تخم خربزه و روشنک سفید و نرم مى‌کنند و براى چاپ آماده مى‌کنند
هنرمند ابتدا نقش‌ها را در ذهن آماده مى‌کند و قالب ها را با موم مى‌پوشاند و روى پارچه مى‌زند. موم به درون پارچه مى‌رود. سپس پارچه را به درون رنگ وارد مى‌کند که بخش‌هاى بدون موم رنگ شوند. موم مانع نفوذ رنگ مى‌شود. چنانچه مایل باشند این بخش‌ها نیز رنگ شوند، باید قالب جداگانه‌اى استفاده شود. در پایان موم یا پارافین را بعد از رنگ‌آمیزى و بخار دادن، با آب جوش جدا مى‌کنند و براى حذف موم اضافه روى پارچه، از مخلوط آب با سولفات دوسود استفاده مى‌کنند و خوب آن را آبکشى مى‌کنند. و بعد با اطوى داغ روى کاغذى که روى پارچه قرار دارد، تا آخرین ذرات نیز جدا شود.
قلمکار
چاپ قلمکار یکى از چاپ‌هاى سنتى ایران است و امروز در اصفهان رونق خاصى دارد. در این صنعت قدیمى ایرانی، نقش به‌وسیلهٔ مهر چوبى بر روى پارچه منتقل مى‌شود. کلیشه یا مهرى که نقش روى آن زده مى‌شود را قالب گویند. جنس این قالب‌ها معمولاً از چوب گلابى است که مقاوم و سخت است و تغییر فرم نمى‌دهد.
این صنعت تا قرون ۱۰ و ۱۱ هجرى کاملاً در ایران معمول بود. و در گذشته رشت و اصفهان و کاشان از مراکز عمدهٔ آن بشمار مى‌رفته است. در دورهٔ صفوی، قلمکار زر ساخته مى‌شد. در این نوع چاپ، معمولاً پارچه‌هاى پنبه‌اى و دستباف یا انواع دیگر نظیر پوپلین، چلوارد، … بکار مى‌رود و براى لباس، سفره، دستمال، سجاده، پرده، رومیزی، روتختى و … مورد استفاده واقع مى‌شود. در قلم‌کارسازى معمولاً از پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد بعنوان رنگ‌هاى اصلى و از قهوه‌اى و سایر رنگ‌هایى که از ترکیب این رنگ‌ها به‌‌دست مى‌آید، به‌عنوان رنگ‌هاى فرعى استفاده مى‌شود.
ابتدا پارچه‌ها را یک شبانه‌روز در آب رودخانه مى‌گذارند تا آبخورد شود و بعد آنها را در ظرفى محتوى پودر خمیر شده، پوست انار مى‌خوابانند تا رنگ آن به کرم تبدیل شود. پس از آن آنرا به کارگا برده و به‌وسیلهٔ قالب‌ها و رنگ‌ها، نقوشى را روى پارچه نقش مى‌کنند. ابتدا قالب‌ها را با رنگ مشکى روى پارچه مى‌زنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالب‌هاى دیگر را که هر یک داراى یک رنگ است، روى پارچه مى‌زنند. و بعد پارچه را بخار مى‌دهند. و دوباره در آب مى‌گذارند و بعد در ظرفى محتوى آبجوش و پوست انار و آلیزارین انداخته و هم مى‌نند و بعد آویزان مى‌کنند تا خشک شود و رنگ به این ترتیب تثبیت مى‌شود.
